کتیبه های کرتیر    

ریحانه پیشوایی 

دانشجوی دکترا ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

 چکیده

کتیبه های متعدد بازمانده از دوران ساسانی هم چون کتیبه های هخامنشی اسنادی دولتی و سیاسی به شمار می آیند و شرح وقایع هستند. این آثار از نظر مطالعات تاریخی و زبان شناسی ارزش بسیاری دارند، و جنبه ی ادبی آن ها در درجه ی دوم قرار می گیرد. این کتیبه ها با خط مخصوص کتیبه ای نگاشته شده اند و بیشتر متعلق به فرمانروایان ساسانی هستند. در این میان باید اشاره ای به کتیبه های کرتیر یا کردیر، موبد معروف دوران شاپور اول تا بهرام دوم کرد. در مورد قدرت این موبد همین بس که به تنهایی چهار کتیبه به جای گذاشته است. اهمیت ادبی کتیبه ی کرتیر در بخشی از آن است که شرح معراج اوست. به آسمان ها می رود تا از ایزدان خبر گیرد که نیایش های انجام شده درست بوده است یا نه. این روایت کهن رفتن به آسمان بعدها در کتاب ارداویراف نامه جان تازه ای می گیرد.

  کلمات کلیدی : کتیبه، ساسانی، کرتیر، کردیر.

 کتیبه های دوران ساسانی

منظور از کتیبه های پهلوی و پارتی آثاری است که بر روی سنگ یا صخره ( سنگ نوشته )، پوست ( چرم ) و پاپیروس، فلز، سفال، سنگ های قیمتی و چوب نگاشته شده است. برخلاف کتاب های پهلوی، نگارش کتیبه ها غالبا هم زمان با تالیف آنهاست. از این رو، این آثار هم از نظر زبان شناسی و هم از جهت تاریخی و اجتماعی و گاه دینی مهم به شمار می آیند، اما طبعا از نظر ادبی دارای اهمیت چندانی نیستند.

آثار کتیبه ای به طور کلی به دو نوع خط نوشته شده است :

خط پهلوی کتیبه ای ( یا خط پهلوی منفصل ) و خط پهلوی کتابی ( یا خط تحریری یا متصل ).

کتیبه های قدیم تر پهلوی مانند سنگ نوشته های ساسانی قرن سوم و چهارم میلادی به خط پهلوی کتیبه ای است ولی کتیبه های بعدی که متاخرترین آنها متعلق به قرن دهم میلادی است، به خط پهلوی کتابی است. کتیبه ها گاهی دو یا سه زبانه هستند. کتیبه های سلطنتی شاهان نخستین ساسانی ( تا زمان نرسه ) غالبا به پهلوی ( فارسی میانه )، پهلوی اشکانی ( پارتی ) و یونانی است. اما کتیبه های درباریان آنان تنها به پهلوی نگاشته شده است. این آثار را بر حسب موضوع می توان به دو دسته تقسیم کرد :

کتیبه های دولتی و کتیبه های خصوصی(تفضلی، 1393، ص83).

آثار بازمانده به زبان پهلوی

کتیبه ها یا سنگ نوشته های اصلی به زبان پهلوی، شامل کتیبه های شاهان و بزرگان ساسانی است.

مهم ترین این کتیبه ها عبارتند از :

الف - دو کتیبه ی اردشیر اول (224-242 میلادی) به زبان پهلوی و پارتی و یونانی در نقش رستم که اولی شامل نام و نسب اردشیر و دومی شامل نام اورمزد است.

ب - کتیبه های شاپور اول (242-272 میلادی) در نقش رستم، در حاجی آباد فارس، در تنگ براق. این کتیبه ها دو زبانه اند. کتیبه ی معروف شاپور بر دیوار کعبه ی زردشت که سه زبانه است. از شاپور اول کتیبه ای هم در بیشابور کازرون و دورااروپوس به دست آمده است.

ج - چهار کتیبه ی منسوب به کرتیر / کردیر، موبدان موبد اوایل دوران ساسانی، در سر مشهد، در جنوب کازرون، در نقش رستم، در کعبه زردشت، زیر سنگ نوشته ی بزرگ شاپور، در نقش رجب. این کتیبه ها در شمال تخت جمشید به دست آمده است و همگی به زبان پهلوی است و مضمون آن ها تقریبا به هم شبیه است و مشتمل بر معرفی کرتیر، ذکر القاب و عناوین اوست. در آن ها فهرستی از ایالات ساسانی ذکر می شود که از لحاظ تاریخی اهمیت دارد و سپس شرح سفر آسمانی کرتیر آمده است.

د - سنگ نوشته ی نرسی (293-302 میلادی) در پایکولی در جنوب سلیمانیه ی عراق و شمال قصر شیرین که به زبان پهلوی و پارتی است.

ه کتیبه ی مهر نرسی، وزیر معروف ساسانیان، از زمان یزدگرد اول (399- 421 میلادی) تا یزدگرد دوم (439-457 میلادی) در فیروز آباد فارس به دست آمده است. این نوشته بر روی سنگ یادبود بنای پلی است و از لحاظ تاریخی آخرین کتیبه ی منسوب به فرمانروایان ساسانی است.

علاوه بر این ها، کتیبه هایی را از هرمز، شاپور سگان شاه، سلوک، شاپور دوم و سوم و ... در میان آثار کتیبه ای این دوره می توان برشمرد(آموزگار، 1390، ص 49و50).

کرتیر / کردیر روحانی بزرگ ساسانی

 کرتیر یا کردیر دومین روحانی بزرگ دوره ساسانی بود که عمری دراز و قدرت بسیار داشت. مقام والای وی از این موضوع آشکار می شود که تنها فرد غیر سلطنتی بود که اجازه داشت کتیبه هایی به سیاق کتیبه های سلطنتی نقر کند، البته با این تفاوت که کتیبه های وی تنها به فارسی میانه و پارتی بودند(بویس، 1381، ص 139).

از کرتیر موبد پر نفوذ و سختگیر اوایل دوره ساسانی چهار سنگ نوشته برجای مانده است. وی هم زمان با شش پادشاه ( از اردشیر اول تا نرسه ) بوده است. در اواخر دوران اردشیر وی نوجوانی بوده که تحصیلات دینی خود را به پایان برده و در آن زمان یا احتمالا در زمان شاپور اول عنوان هیربد یافته بود. در زمان هرمز اول ( 272 تا 273 میلادی )،  پسر و جانشین شاپور اول، کرتیر ملقب به " موبد اورمزد " ( اهوره مزدا ) گردید. پس از هرمز، برادر او بهرام اول ( 273 تا 276 میلادی )، پسر دیگر شاپور اول، به پادشاهی رسید و در این زمان قدرت کرتیر افزون تر شد و احتمالا به توطئه ی او بود که مانی به قتل رسید. پس از بهرام، پسر وی بهرام دوم ( 276 تا 293 میلادی ) به پادشاهی رسید و کرتیر آن گونه که از القاب وی در زمان این شاه برمی آید، به نهایت قدرت خود رسیده است. با ادیان دیگر به مبارزه برخاسته، آتشکده ها بر پا کرده و برای آن ها موقوفات فراهم آورده و به رفاه حال روحانیان پرداخته است. در دوران این پادشاه است که وی چهار کتیبه ی خود را به پهلوی نگاشته است. نام کرتیر آخرین بار در کتیبه ی نرسی ( 293 تا 302 میلادی ) در پایکلی ذکر شده است(تفضلی، 1393، ص 89 و 90).

کتیبه های کرتیر   

کتیبه های کرتیر به طور کلی دو موضوع عمده را در بر دارند :

الف - معرفی او و القابی که داشته و شرح کارهایی که در زمان هر پادشاه انجام داده است.

ب - شرح معراج او.

چهار کتیبه ی او عبارتند از :

1-     کتیبه کرتیر در نقش رجب

این کتیبه در نقش رجب در دامنه ی کوه رحمت، در فاصله ی یک کیلومتر و نیمی جنوب استخر ( تخت طاووس ) و در حدود سه کیلومتری شمال تخت جمشید، واقع است. در نقش رجب، نقش هایی از اردشیر و شاپور ساسانی دیده می شود. کتیبه ی کرتیر در کنار نقش مربوط به تفویض مقام شاهی از سوی اورمزد به اردشیر نگاشته شده و دارای 31 سطر است و در سمت چپ آن تصویر کرتیر بر صخره دیده می شود. این کتیبه دو موضوع مذکور در بالا را به طور خلاصه دربردارد. وی اشاره ای مبهم به معراج خود می کند، که تفصیل آن در دو کتیبه ی دیگر او در نقش رستم و سر مشهد آمده است، و از خواننده می خواهد که همانند او در دین استوار باشد و به اختصار شرح می دهد که برای آتشکده ها و موبدان اسناد بسیاری را مهر کرده است که منظور از آن تخصیص موقوفات برای آن ها بوده است. سپس عناوین خود را در زمان شاهان گوناگون ساسانی ( از شاپور تا بهرام دوم ) ذکر می کند. این بخش با تفصیل بیشتری در سه کتیبه ی دیگر او آمده است. در پایان، نام دبیر کرتیر، بوختگ، ذکر شده است.

2-     کتیبه کرتیر در کعبه ی زردشت

این کتیبه در ضلع شرقی دیوار کعبه ی زردشت در زیر تحریر پهلوی کتیبه ی شاپور نگاشته شده است. در این قسمت، کتیبه ی شاپور در سطح بالاتری از دیوار کنده شده بوده و جای خالی برای کتیبه ی کرتیر وجود داشته است. این کتیبه دارای 19 سطر و شامل این مطالب است :

کرتیر در ابتدا خود را معرفی می کند و سپس عناوین و القاب خود را در زمان پادشاهان گذشته می آورد. در زمان شاپور عنوان هیربد داشته است. هرمز عنوان " موبد اورمزد " را همراه با کلاه و کمر که تشریف بزرگان بوده، بدو بخشیده است. همین عنوان را کرتیر در زمان بهرام اول، برادر هرمز، نیز داشته است. پس از آن که بهرام دوم پسر بهرام اول به سلطنت رسید، بر عناوین کرتیر افزوده شد. آنگاه کرتیر به ذکر فعالیت های دینی خود مانند مبارزه با ادیان دیگر ( مسیحیان و مانویان و یهودیان و غیره ) و تاسیس آتشکده ها و تخصیص موقوفات برای آن ها می پردازد. هم چنین از اصلاح موبدانی که به نظر او دچار انحراف بوده اند، سخن به میان می آورد، فهرست ایالاتی را که در زمان شاپور به تصرف ایران درآمده بود، ذکر می کند و سرانجام کتیبه با دعا پایان می پذیرد.

3-     کتیبه کرتیر در سر مشهد

سر مشهد در 36 کیلومتری جره و حدود 80 کیلومتری جنوب کازرون واقع است. کتیبه ی کرتیر در بالای نقشی از صحنه ی شیرکشی بهرام دوم ساسانی که این موبد نیز در آن دیده می شود، نگاشته شده و دسترسی بدان دشوار است. این کتیبه دارای 58 سطر است ( شاید در اصل دارای 59 یا 60 سطر بوده است ) و از نظر مضمون به دو بخش تقسیم می شود :

بخش نخست ( سطرهای 1 تا 25 ) مشتمل بر این مطالب است :

معرفی کرتیر و عناوین و القاب او در زمان شاپور اول تا بهرام دوم، فهرستی از ایالات ایران ( که کلمات آن در این کتیبه دچار آسیب شده و در کتیبه ی کرتیر در کعبه زردشت نیز ذکر شده است ) و نیز ایالاتی که جزو ایران نبوده و در زمان شاپور اول به تصرف ایران درآمده است، فعالیت های کرتیر مانند مبارزه ی او با ادیان دیگر و کوشش های او در استقرار دین زردشتی در سراسر قلمرو ساسانی، کمک هایی که به روحانیان زردشتی کرده و آتشکده هایی که بر پا داشته و مراسم دینی که در این آتشکده ها انجام داده است. بخش نخست این کتیبه از نظر مضمون با بخش اول کتیبه ی او در نقش رستم و کتیبه ی او در کعبه ی زردشت همسان است.

بخش دوم کتیبه ( سطرهای 26 تا 58 ) : درباره ی معراج اوست که جداگانه بررسی می کنیم.

کتیبه ی کرتیر در سر مشهد ( سطر 52 به بعد ) با موخره ای پایان می پذیرد که در آن کرتیر، همان گونه که در کتیبه اش در نقش رجب، خواست خود را از ایزدان در مورد نشان دادن امور آن جهانی به وی، تکرار می کند و از خواننده می خواهد که نسبت به ایزدان و خداوندگاران راد و راست باشد و به وجود بهشت و دوزخ یقین داشته باشد و سرانجام به فعالیت های دینی خود اشاره می کند و القاب و عناوین خود را در زمان شاهان مختلف می آورد.

4-     کتیبه کرتیر در نقش رستم

این کتیبه در زیر نقش برجسته ی کرتیر قرار دارد و دارای 79 سطر است که بسیاری از آن ها آسیب دیده است. این کتیبه، مانند کتیبه ی سر مشهد، دارای دو بخش است :

بخش اول شامل سطرهای 1 تا 49 و بخش دوم از 49 تا 73 و از آنجا تا پایان موخره ی کتیبه است.

از میان چهار کتیبه ی کرتیر احتمالا کتیبه ی سر مشهد، از نظر زمانی، از همه قدیم تر و احتمالا تحریر اصلی است و پس از آن به ترتیب کتیبه های نقش رستم، کعبه ی زردشت و نقش رجب قرار دارند(تفضلی، 1393، ص 90 تا 93 ).

شرح معراج کرتیر

 بخش دوم کتیبه ی کرتیر در سر مشهد ( سطرهای 26 تا 58 ) درباره معراج اوست. در آغاز این بخش کرتیر به روایت اول شخص چنین آورده است که :

به سبب آن که از آغاز خدمت گزار و نیک خواه خداوندگاران و ایزدان بوده است، آنان او را محترم و شریف داشته اند و او، در نتیجه، در زندگانی به مقام برجسته ای در کشور رسیده است. آنگاه از ایزدان خواسته است که همان گونه که در زندگانی چنین مقامی را بدو ارزانی داشته اند، جهان دیگر را نیز بدو بنمایانند تا بداند کارهای نیک این جهان و نیکوکاری و بدکاری در حهان دیگر چگونه است و نیز درخواست می کند راه شناختن بهشت و دوزخ را بدو بنمایانند و بدو نشان دهند که آیا پس از مرگ از زمره ی رستگاران است و آیا " دین " وی او را به بهشت رهنمون می شود یا این که گناهکار است و " دین " وی او را به دوزخ می برد. بعد به نوعی مرگ می رسد که وسیله ای برای رفتن او به عالم خلسه است. ظاهرا اتفاقات بعدی از زبان کسانی نقل شده است که کرتیر را در این معراج همراهی می کرده اند مانند فروهر ها یا روان های پارسایان درگذشته. به روایت آنان، کرتیر شهریاری را می بیند که بر اسبی نجیب سوار است و درفشی در دست دارد و احتمالا منظور از او، ایزد بهرام است. بعد سخن از " هم شکل " ( یا همزاد روحانی ) کرتیر است که همچون شهریاری بر تختی ظاهر می شود. سپس زنی از سوی مشرق به پیش می آید که به گفته ی کرتیر وی زنی شریف تر از او هرگز ندیده است. این زن همان " دین " یا " وجدان دینی " است که به همزاد روحانی کرتیر خوش آمد می گوید و هر دو به راه روشنی می روند. در این راه به شهریاری برمی خورند که ترازویی در دست دارد. این دومین شهریار یقینا همان رشن، ایزد عدالت زردشتی، است که وظیفه ی او سنجش اعمال مردمان است. آن زن، یعنی " دین "، و همزاد روحانی کرتیر در برابر این شهریار می ایستند و بعد هر دو، دست در دست یکدیگر، به راه خود به سوی مشرق ادامه می دهند. در آن راه روشن به نزد شهریار دیگری می رسند که به احتمال قوی مهر، ایزد عهد و پیمان است. در اینجا راویان دوزخ را، که هم چون چاه ژرف و تاریک و بی بنی است، می بینند و می ترسند. بر روی این چاه پلی است همچون تیغ تیز. آن زن، یعنی " دین "، و همزاد روحانی کرتیر به سوی آن پل می روند و آن پل برای آنان پهن می شود. سپس شهریار دیگری به استقبال آنان می آید و آنان را از پل می گذراند. این چهارمین شهریار احتمالا همان سروش، ایزد نظم و فرمان برداری است. این ایزدان در منابع دیگر پهلوی نیز به عنوان کسانی که پس از مرگ در داوری روان شرکت دارند، ذکر شده اند. در پایان معراج نامه سخن از کاخ هایی به میان می آید که در آن ها شهریارانی بر تخت نشسته اند که احتمالا منظور از آن ها طبقات آسمان پیش از رسیدن به بهشت است. به سبب ریختگی بعضی سطرها و واژه های کتیبه، بسیاری از جزئیات این سفر آسمانی مبهم مانده است(تفضلی، 1393، ص 91 تا 93).

 آتش مقدس در کتیبه های کرتیر

به بنیاد آتش های مقدس، بارها در کتیبه های کردیر اشاره شده است. نخستین اشاره ی کردیر به کتیبه ی شاپور است که در آن وی نیز مانند سلفش یعنی تنسر، عنوان هیربد ( متن پارتی، ستون یکم، سطر 28، متن فارسی میانه، ستون یکم، سطر 34 ) را دارد. وی هر چند در آن زمان جوانی بیش نبود، ولی شاهنشاه وی را " قدرت مطلق حاکم بر طبقه ی روحانیون دربار و همه ی ایالت و نقاط سراسر شاهنشاهی " ( کتیبه ی سر مشهد، سطرهای 3-4 ) ساخته بود. کردیر ( همان، ستون دوم، سطرهای 4-6 ) ضمن برشمردن فعالیت هایش، چنین می گوید :

" فعالیت های دینی، فزونی یافتند، بس آتش بهرام که نشانده شد و بس موبدان که شاد و کامروا شدند ... و نیکی های بسیار به اورمزد و دیگر ایزدان رسید و آسیب های بسیار به اهریمن و دیوان ".

وی ( همان، ستون دوم، سطرهای 30-31 ) اظهار می دارد که :

" شمایل ها نابود و کمینگاه های دیوان در هم کوبیده، و جای ها و سکونتگاه های ایزدان ایجاد شد".

این، طریقه ای برای بیان این موضوع بوده است که آتش های مقدس ( که معتقد بودند مینوان سودبخش روزی سه بار به دیدنشان می آیند ) به جای تندیس هایی نهاده شدند که به اعتقاد شمایل شکنان، جایگاه دیوان بودند و این دیوان وارد نقش هایی می شدند که مردمان بدین نحو برافراشته بودند و نیز نثارهایی را که مقابلشان می نهادند، تباه می کردند. از این رو با نابودی آن ها و فزونی آداب دینی " در این سرزمین، خشنودی عظیمی یرای ایزدان و برای آب و آتش و چارپایان آمد " ( همان، ستون یکم، سطر 28 ).

کردیر تنها از دو گروه آتش مقدس سخن به میان می آورد :

یکی آتش های بهرام و دیگری " آتش ها "، بدون هیچ قید و شرط، و ظاهرا یعنی " آتخش آدوران " که آتش محلی معمولی، و معادل کلیسای یک بخش بود، ولی کتاب های حقوقی ساسانی، نشان می دهند که در آن دوران، آتش نوع سومی هم وجود داشت که می شد آن را در جایی مقدس افروخت. یک آتش، با نیاز پیوسته اش به سوخت و مراقبت، هزینه های نگهداری اش به مراتب بیش از تندیس است، و از این رو، هنگامی که شمایل را از یک پرستشگاه کوچک ( نظیر نمازخانه ای شخصی یا زیارتگاهی روستایی ) بر می داشتند، احتمالا فقط به صورت موقت می توانستند یک " آتش کوچک "، یعنی یک آدورگ را جایگزین آن کنند و آن مکان را از نیروهای شری که از پرستش شمایل ها جذب آن ها شده اند، پاک سازند. چنین آتشی را می شد بی درنگ افروخت یا از اخگرهای اجاق تهیه کرد، و درست مثل یک اجاق، آدم معمولی هم، مشروط به داشتن طهارت، می توانست از آن مراقبت کند. گاه این " آتش کوچک " به اندازه ی تندیس پیشین، محبوبیت می یافت و آن را برای همیشه حفظ می کردند. نام کامل چنین آتشی، " آدورگ پد دادگاه "، یعنی " آتش کوچک نشانده در جایی " ( اوستایی : دیتیه گاتو ) است که امروزه به اختصار " دادگاه " خوانده می شود(بویس، 1381، ص 139 و 140).

نتیجه گیری

کرتیر یا کردیر دومین روحانی بزرگ دوره ساسانی بود که عمری دراز و قدرت بسیار داشت. مقام والای وی از این موضوع آشکار می شود که تنها فرد غیر سلطنتی بود که اجازه داشت کتیبه هایی به سیاق کتیبه های سلطنتی نقر کند، البته با این تفاوت که کتیبه های وی تنها به فارسی میانه و پارتی بودند. از کرتیر موبد پر نفوذ و سختگیر اوایل دوره ساسانی چهار سنگ نوشته برجای مانده است. وی هم زمان با شش پادشاه ( از اردشیر اول تا نرسه ) بوده است. چهار کتیبه ی منسوب به کرتیر / کردیر عبارتند از : در سر مشهد، در نقش رستم، در کعبه زردشت، در نقش رجب. این کتیبه ها در شمال تخت جمشید به دست آمده است و همگی به زبان پهلوی است و مضمون آن ها تقریبا به هم شبیه است. کتیبه های کرتیر به طور کلی دو موضوع عمده را در بر دارند :

الف - معرفی او و القابی که داشته و شرح کارهایی که در زمان هر پادشاه انجام داده است.

ب - شرح معراج او.

 فهرست منابع

 فارسی   

 

1-      تفضلی، احمد. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، انتشارات سخن، چاپ هفتم، 1393.

2-      آموزگار، ژاله. زبان، فرهنگ، اسطوره، انتشارات معین، چاپ سوم، 1390.

3-      بویس، مری. زردشتیان باورها و آداب دینی آن ها، ترجمه عسکر بهرامی، انتشارات ققنوس، چاپ اول، 1381.

           

 

Template Design:Afzadi