دینکرد

چکیده

دینکرد تحت اللفظی به معنای تالیف دینی است دین در این کلمه مانند موارد بسیار دیگری نشان دهنده ی کتاب دینی اوستا و زند اوستا و روایتهای مربوط به این کتاب است از آنجا که دینکرد مطالب گوناگونی را در بر می گیرد می توان آن را دانشنامه مزدیسنی نامید. در این دانشنامه در زمینه‌های زیر سخن به میان آمده‌است: الهیات، فلسفه، اسطوره‌شناسی، کلام، عرفان، اخلاق، آداب دینی، زندگانی زرتشت، پیدایش جهان، سزاشناسی (حقوق)، سیاست، شهرداری و کشورداری، منطق، ریاضیات، هندسه، فیزیک، اخترشناسی، پزشکی، و دانش‌ها و شاخه‌های دیگر.

واژگان کلیدی : دینکرد ، زرتشتی ، اوستا ، مزدیسنی ، پهلوی

آثاری که به زبان پهلوی تألیف شده ، بیشتر آثار دینی زرتشتی است . آثار ادبی پهلوی به سبب اهمیتی که سنت شفاهی در ایران پیش از اسلام داشته است ، اغلب به کتابت درنیامده بود و آن چه از این آثار ادبی و علمی دورۀ ساسانی برای ما باقی مانده در فاصلۀ قرون دوم تا چهارم هجری به کتابت درآمده و باقی آنها به علت مکتوب نشدن از میان رفته است . آثار دینی پهلوی نیز به همین سبب دستخوش آسیب های فراوان شد و همانگونه که گفته شد بیشتر این آثار در قرن سوم و چهارم هجری یعنی هنگامی تألیف نهایی یافت که دین زرتشتی دیگر دین رسمی ایران نبود . علاقه به داشتن آثار مکتوب و احساس خطر از نابودی آنها موجب شد که موبدان و علمای دینی زرتشتی دست به گردآوری و تألیف این آثار بزنند ، اما تعصبات دینی ، حوادث و جنگ ها ، خصوصاً حملۀ مغول و خرابی ناشی از آن ، موجب از میان رفتن بسیاری از این آثار شد . حتی بعضی از کتاب های باقی ماندۀ پهلوی نیز مانند دینکرد به صورت ناقص به دست ما رسیده اند .

دینْ‌کرد یا دینکرت کتاب بزرگی است به زبان پارسی میانه (پهلوی)، که آن را به‌درستی "دانشنامه ی مَزْدَیَسْنی" و یا "درسنامه ی دین مزدایی (زرتشتی)" و یا به عبارتی مجموعه ای از تألیفات دینی نیز نامیده اند . واژه ی"دینْکرد" ( dēnkart در پارسی میانه) را می‌توان به "کرده‌ها (کارها) ی دینی" و نیز "نوشته ی دینی" برگردانید. این واژۀ  به مفهوم کردارهای دینی یا اعمال و امور مربوط به دین هم آمده است . مطالب این کتاب مبتنی بر نوشته های قدیمی اوستائی و ترجمه های آن از قرون نخستین اسلامی است که مسائل گوناگون دینی را شامل می شود .

این اثر دانشنامه‌ای عظیم با ۱۶۹ هزار واژه است در سال 1783 م. به وسیلۀ یک پارسی زرتشتی به نام « بهمن » ( پسر روحانی بهرام ) که از روحانیان یزد بود ، از ایران به سورات هند برده شد و نزد « دستور سورات » به امانت گذارده شد و در همین مکان بود که حدود 70 برگ از آن مفقود گردید ، امّا چندین کپی از همان نسخۀ موجود تهیه شد . نسخۀ اصلی بعدها به تصاحب روحانی بزرگ زرتشتی مقیم بمبئی به نام « پیروز » در آمد . تا سال 1875 م. از 70 برگ مفقود ، فقط 14 برگ پیدا شده بود . 50 برگ آن در تصاحب شخص دیگری بود و 6 برگ آن هرگز پیدا نشد .

از نسخۀ مکشوفۀ بغداد ، بعدها نسخۀ خوش نویسی شدۀ دیگری از سال 1355 م. یافت شد و از این نسخۀ اخیرالذکر ، در سال 1516 م. یک نسخه رونویسی شد . در سال 1594 م. نسخۀ دیگری از آن پیدا شد . همچنین در سال 1659 م. نسخه ای در ترک آباد پیدا شد که بعدها آن ها در سال 1783 م. به سورات منتقل شدند .

این اثر مشتمل بر ۹ نسک( کتاب ) است، که از آن میان نسکهای اول و دوم و نیز پاره‌ای از نسک سوم آن به دستان ما نرسیده و مفقود شده ‌است. دینْکرد فراهم‌آمده از نوشته‌هایی است که زمان نگارش و نیز نویسندگان آنها سراسر شناخته نیستند، و نسکی که در دستان ماست بر پایه این نوشته‌ها در سده‌های نهم و دهم پس از میلاد به دست دو تن از فرهیختگان تاریخ فرهنگ ایران‌زمین، به نامهای آذرفَرْنْبَغِ فرخزادان و آذربادِ امیدان گردآوری و سامان‌بندی (تنظیم) شده‌است. در آخرین فصل کتاب سوم دینکرد ، آذرباد امیدان شرحی درباره این کتاب می آورد و آن را مبتنی بر الهام دینی مزدیسنی می داند. کتاب دینکرد پس از برافتادن سلسله ساسانی دچار آشفتگی و پراکندگی شد تا اینکه آذر فرنبغ فرخزاد پیشوای بزرگ زرتشتیان آن را گرد آوری کرد و از پراکندگی رهایی بخشید . از آن جا که پس از آن برای زرتشت پسر آذرفرنبغ حادثه ناگواری پیش آمد ، کتاب دوباره دچار آشفتگی و پراکندگی شد و جمع آوری مجدد آن لازم بود . سپس آذرباد امیدان مطالب پراکنده را گرد آورده است و اضافه می کند و آن را دینکرد هزار فصل نامیده است . آذرباد می خواسته نوعی همانندی میان سرنوشت کتاب دینکرد و تاریخچه  اوستا بدهد و آن را مانند اوستا الهامی از جانب اهورامزدا به زرتشت به شمار آورد.

آذر فرنبغ که آذرباد اورا تدوین کننده دینکرد می داند در تاریخ زرتشتیان شخص شناخته شده ای است او در قرن 3 هجری ( نهم میلادی ) در زمان مامون ، خلیفه عباسی ، موبد موبدان فارس بوده است همین شخص در حضور مامون با فردی به نام عبدالله معروف به ابالیش مناظره کرده است و شرح این مناظره در رساله ای به نام گجستگ ابالیش بر جای مانده است .

این دانشنامه را بهرام فره‌وشی  « یک دانش‌نامه علوم دینی و عقلی » ، و فریدون فضیلت آن را « گرانْسنگ‌ترین بُنْ‌نوشتِ پهلوی از دانایان پیشین » می‌خواند .

کتاب دینکرد که دایره المعارف و فرهنگ نامه مزدیسنی به شمار می رود و از لحاظ گرد آوری مجموعه مطالب دینی زرتشتی و روش نگارش و محتوای آن و جامعیت احادیث صحیحه و مجعوله شباهت تام و کاملی به کتاب بحار الانوار مرحوم ملا محمد باقر مجلسی دارد همانطور که پیشتر اشاره کردیم دینکرد در آغاز شامل 9 سفر ( کتاب ) بوده که به استثنای کتاب اول و دوم و چند ورقی از کتاب سوم از مجموعه آن اسفار بیش از 7 کتاب در دست نیست .اکنون به توضیح این 9 کتاب می پردازیم.

کتاب سوم

این کتاب شامل 420 فصل بوده و تقریبا مشتمل بر 73000 کلمه پهلوی می باشد نسخه ای که از کتاب سوم دینکرد در دست است اولین ورق آن مفقود شده و ورق دوم و چهارم آن ناقص است ورق دوم از اواسط پاسخ دوم پرسشهای دوازده گانه آشموغ [1] از موبد موبدان آغاز می شود.

مطالب کتاب سوم عبارت از بحثهایی است که غالب آنها راجع به مسائل دینی و اطلاعات عمومی زرتشتی می باشد و چنین به نظر میرسد که نویسنده بیشتر مباحث آن را برای رفع شک و گمان و اعتقاد به دین مزدیسنی عنوان کرده است این مباحث به بحثی پیرامون سالهای شمسی و قمری خاتمه می یابد و شامل برخی اساطیر مذهبی نیز می باشد. در این کتاب دینکرد راجع به تقویم ایرانی و مخصوصا سال کبیسه سخن می گوید و از دو نوع سال ثابت ( سال عرفی ) و ناقص ( کبیسه یا بهیزکی)  که در ایران باستان معمول بوده بحث می کند .

کتاب چهارم

این کتاب دارای 4000 کلمه پهلوی است و منتخبی از آداب و رسوم زرتشتی است که آذر فرنبغ فرخزاد آن را جمع آوری کرده است . در این کتاب به شرح اوصاف هفت امشاسپند و و بحث درباره چهارمین امشاسپند یعنی شهریور میپردازد و مختصری هم راجع به پادشاهان نامبرداری که از کی گشتاسب تا خسرو قبادان ( انوشیروان دادگر ) در جمع و نگه داشت فرهنگ ملی ایران کوشیده اند سخن میراند. همین طور در این کتاب راجع به نجوم و گاه شماری و سایر علومی که در ایران قدیم موسوم بوده سخن می گوید.رئوس مطالب این کتاب درباره موجودات مقدس و زمان و مکان و کارهای جسمانی و روحانی و ستارگان آسمان و جانوران و اختلاط آب و آتش و منازل قمر بحث می کند .

کتاب پنجم

این کتاب 6000 کلمه پهلوی دارد و مشتمل بر گفتار آذر فرنبغ فرخزاد است و از کتابی موسوم به سیمرا گرفته شده است .و از پاسخهایی که این موبد به پرسشهای تاریخی و نجومی و مسائل سنتی دین مزدیسنی داده است سخن می گوید.در این کتاب شرح مختصری راجع به تولد زرتشت و زندگانی او آمده است و می گوید که نسب او به جمشید میرسد و همچنین از دیوان و ارواح شریری که می خواستند او را نابود کنند و از گرویدن کی گشتاسب به آیین زرتشت بحث می کند . همینطور از مخالفت و دشمنی هایی که با آن پادشاه بر ضد کوشش های او در تبلیغ و اشاعه دین مزدیسنی رفته است و شهادت زرتشت به دست توری براتوروش و ادعیه ای درباره اطاعت از خداوند و دور کردن دیوان و ازدواج با محارم حکایت می کند.

کتاب ششم

این کتاب 23000 کلمه پهلوی دارد و مشتمل بر عقاید پور تکیشان [2] بوده و از احادیث و روایات و آداب و رسوم مزدیسنی با گفتاری چند درباره آذربد مارسپندان سخن می راند . همچنین در این کتاب از اصول مسائل دینی و اخلاقی و تشریفات مذهبی بحث میکند. و حاوی داستانهایی  از دو موبد زرتشتی است.

کتاب هفتم

این کتاب دارای 16000 کلمه پهلوی است و موسوم به زرتشت نامه است و مشتمل بر شگفتیها و معجزات دین مزدیسنی از زمان کیومرث تا سوشیانس آخرین پیغمبر آینده است و از زندگانی زرتشت در آن سخن رفته است .و ابتدا به شرح شگفتیهایی که پیش از زاییدن زرتشت روی داده است و سپس از سخن گفتن زرتشت با اهورامزدا بحث می کند .

کتاب هشتم

این کتاب دارای 19000 کلمه پهلوی است و مشتمل بر بیان 21 نسک اوستا یا اسفار 21 گانه اوستاست و در این کتاب دینکرد است که از هر نسکی مختصری بیان می کند و عمده ی مطالب آن تلخیص مشتملات نسک 21 و یا رسائلی است که تمام ادبیات مزدیسنی ساسانی را به طور کامل تشکیل می داده است . این ادبیات از حیث موضوع به سه بخش ادبیات دینی ، ادبیات دنیوی و دانش و علم بین آنها تقسیم می شود.

کتاب نهم

این کتاب دارای 28000 کلمه پهلوی است و مشتمل بر شرح مفصلی راجع به مندرجات هر فرگرد ( فصل) از نخستین سه نسک مذهبی است و شامل تنبیهات و تبصره هایی راجع به منتخبات یسناست و یک قسمت مهم این کتاب هم به شرح گاتای پهلوی میپردازد.

نتیجه : دینکرد کتاب جامعی است و از آنجا که بستر حوادث و وقایع مردمان آن زمان بوده است در واقع کلیاتی است بر وفق دین نیک و به فرهنگ و خرد آراسته و مبین دین مزدیسنی که از ایمانی برومند سرچشمه گرفته است.

کتابنامه :

1-    محمد جواد مشکوری ، گفتاری درباره دینکرد ( مشتمل بر شرح بخشهای دینکرد ، تاریخ اوستا و ادبیات دینی پهلوی ) ، تهران ، 1325

2-    ژاله آموزگار ، احمد تفضلی ، کتاب پنجم دینکرد ( آوانویسی ، تعلیقات ، ترجمه ) ، نشر معین ، تهران ، 1386

3-    کتابِ سومِ دینْکرد (درسْنامه دینِ مزدایی)، دفتر یکم ، آراستاری، آوانویسی، یادداشت‌ها و ترجمه: فریدون فضیلت، انتشارات فرهنگ دهخدا، تهران، ۱۳۸۱.

4-       تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام ، احمد تفضلی ، تهران : 1376 .

پژوهنده : شیما فتورچیان دانشجوی دکتری ادیان و عرفان

 


 

[1] آشموغ یا آشموک به معنی برهم زننده اشا ، فرشته راستی است و در اوستا به معنی طالح و شریر و گمراه کننده آمده است و از جمله آشموغان در دین مزدیسنی مزدک بامدادان است .

[2] از پیشوایان اولیه کیش زرتشتی  است.

Template Design:Afzadi