مقایسه اجمالی کتب دادستان دینی، شکند گمانیک وزرا و دینکرد
محمد رضا افروغ
چکیده
ما در این مطالعه بر آنیم که با بررسی دقیق و سنجیده سه کتاب یاد شده بالا به نقاط تشابه و تفاوت این نوشتارهای دینی دست یابیم و بتوانیم میزان گستردگی و حیطه پوششی این متون دینی را به خواننده نشان دهیم. ابتدا بطور کلی با کتاب دینکرد و سیر تکاملی آن آشنا می شویم و بعد از آن در یک فصل جداگانه سه کتاب بالا را معرفی خواهیم نمود و بالاخره در پایان مقایسه ای بین این کتب نتیجه این کار اجمالی را مشخص خواهد کرد که شاید در یک جمله بتوان گفت مطالب کتاب دادستان دینی در باب مطالب مربوط به آیین های دینی و مطالب کتاب شکند گمانیک در باب فلسفه و کلام است، و بالاخره دینکرد جنبه جدلی و کلامی و فلسفی دارد و حول این موضوعات بیشتر دور می زند.
واژگان کلیدی : آذر فرنبغ، دینکرد،مزدیسنا،دینکرد، دادستان دینی، شکند گمانیک وزرا یا ویجار
مقدمه حقیقت امر این است که شناخت نقاط تشابه و تفاوت هر نوشتاری خصوصا وقتی همراه با مقایسه و تبیین دو یا سه متن باشد درک و یادگیری مارا بهتر و عمیق تر خواهد کرد. بنابر این ما در این مطالعه با مقایسه سه کتاب دادستان دینی،دینکرد وشکند گمانیک بر آنیم تا تنوع موضوعی این کتب به همراه نقاط تشابه و تفاوت آنها را بشناسیم.
”پس از تدوین اوستا و ترجمه آن به پهلوی تالیفات متعددی در موضوعات گوناکون به زبان پهلوی انجام گرفته است که تاریخ نهایی آن ها سده های نخستین اسلامی خصوصا سده سوم و اوائل سده چهارم هجری (نهم و دهم میلادی) است."1
1. احمد تفضلی، ایران پیش از اسلام، ص129
دینکرد، این اثر بزرگ در اصل مشتمل بر نه کتاب بوده که کتابهای اول و دوم آن تماما وبخشی از آغاز کتاب سوم از میان رفته است. از نظر در برداشتن مطالب گوناگون دینکرد را به درستی "دانشنامه مزدیسنی" نام نهاده اند و در حقیقت دینکرد را باید "تالیف" به معنی واقعی کلمه یعنی گرد آوری و تدوین نام نهاد.
دادستان دینی ، به معنی مجموعه آرای دینی است و شامل پاسخ های منوچهر به 92 سوالی است که آنها را مهر خورشید پسر آذرماه و بهدینان دیگر از او کرده اند .
شکند گمانیگ وزرا تالیف مردان فرخ پسر اورمزد داد است و این نام را که به معنی (( گزارش گمان شکن )) یا (( شرح از میان برنده شک و تردید )) است ، خود بر آن نهاده است . نویسنده از دینکرد تالیف آذرفرنبغ فرخزاد به عنوان یکی از منابع خود یاد می کند ، به این سبب احتمال دارد که در اواخر قرن سوم هجری می زیسته است . وی در مقدمه کتاب پس از ستایش دین مزدیسنی و توصیفی کوتاه از جهان اکبر و جهان اصغر و اهمیت اعتدال ( = پیمان ) در این دین ، سبب تالیف کتاب را چنین ذکر کرده است که در زمان وی ادیان و فرقه های گوناگونی پیدا شده بودند و وی که از همان کودکی همواره مشتاقانه در جستجوی حقیقت بوده ، بدین منظور به سرزمین ها و دریاها و نواحی گوناگونی سفر کرده و سرانجام مطالب کتاب خود را گردآورده و مدون ساخته است تا در رفع شبهه نوآموزان در برابر معارضان به کارآید .
پیش گفتار
دینْکرد یا دینکرت کتاب سترگی است به زبان پارسی میانه (پهلوی)، که آن را بهدرستی "دانشنامهٔ مَزْدَیَسْنی" و یا "درسنامهٔ دین مزدایی (زرتشتی)" خواندهاند. واژهٔ "دینْکرد" (dēnkart در پارسی میانه) را میتوان به "کردهها (کارها) ی دینی" و نیز "نوشتهٔ دینی" برگردانید.
این گردآوردهٔ بزرگ خود دارای ۹ نسک است، که از آن میان نسکهای نخست و دوم و نیز پارهای از نسک سوم آن به دستان ما نرسیدهاست. دینْکرد فراهمآمده از نوشتههایی است که زمان نگارش و نیز نویسندگان آنها سراسر شناخته نیستند، و نسکی که در دستان ماست بر پایهٔ این نوشتهها در سدههای نهم و دهم پس از میلاد به دست دو تن از فرهیختگان تاریخ فرهنگ ایرانزمین، به نامهای آذرفَرْنْبَغِ فرخزادان و آذربادِ امیدان گردآوری و سامانبندی (تنظیم) شدهاست. آذرفَرْنْبَغِ فرخزادان همان فرزانهای است که در دربار مأمون، خلیفهٔ عباسی، با زرتشتی بهاسلامگرویدهای به گفتگو پرداخت و از این گفتگو پیروز بیرون آمد. (گزارش این گفتگو در ماتیکان گجستک ابالیش آمدهاست.
در این دانشنامه که بهرام فرهوشی آن را «یک دانشنامه علوم دینی و عقلی»، و فریدون فضیلت آن را «گرانْسنگترین بُنْنوشتِ پهلوی از دانایان پیشین» میخواند، در زمینههای زیر سخن به میان آمدهاست: الهیات، فلسفه، اسطورهشناسی، کلام، عرفان، اخلاق، آداب دینی، زندگانی زرتشت، پیدایش جهان، سزاشناسی (حقوق)، سیاست، شهرداری و کشورداری، منطق، ریاضیات، هندسه، فیزیک، اخترشناسی، پزشکی، و دانشها و شاخههای دیگر.
این اثر دانشنامهای عظیم با ۱۶۹ هزار واژه است که در سدهٔ نهم تدوین شده است. دو کتاب نخستین از نه کتاب آن گم شده است.[۱] کتاب ششم دربارهٔ تبیین حکمت اخلاقی است. کتاب هفتم در بر دارندهٔ سرگذشتی افسانهای از زرتشت است که بعدها در زرتشت نامه نقل شده است. کتاب هشتم حاوی خلاصهای مهم از ۲۱ نسک اصلی اوستاست.[۲]
- de Menasce، Une encyclopedie mazdeene: la Denkart
- Shaked,trans، The Wisdom of the Sasanian Sages Denkard VI
شکند گمانیک وزرا
شکند گمانیگ وزرا تالیف مردان فرخ پسر اورمزد داد است و این نام را که به معنی (( گزارش گمان شکن )) یا (( شرح از میان برنده شک و تردید )) است ، خود بر آن نهاده است . نویسنده از دینکرد تالیف آذرفرنبغ فرخزاد به عنوان یکی از منابع خود یاد می کند ، به این سبب احتمال دارد که در اواخر قرن سوم هجری می زیسته است . وی در مقدمه کتاب پس از ستایش دین مزدیسنی و توصیفی کوتاه از جهان اکبر و جهان اصغر و اهمیت اعتدال ( = پیمان ) در این دین ، سبب تالیف کتاب را چنین ذکر کرده است که در زمان وی ادیان و فرقه های گوناگونی پیدا شده بودند و وی که از همان کودکی همواره مشتاقانه در جستجوی حقیقت بوده ، بدین منظور به سرزمین ها و دریاها و نواحی گوناگونی سفر کرده و سرانجام مطالب کتاب خود را گردآورده و مدون ساخته است تا در رفع شبهه نوآموزان در برابر معارضان به کارآید . مردان فرخ از آثار دانشمندان زردتشتی هم عصر خود مانند آذرباد * یاوندان و روشن پسر آذر فرنبغ فرخزاد و خصوصا از دینکرد بسیار استفاده کرده است ، تا آنجا که فصل 239 ( الف ) کتاب سوم دینکرد عینا فصل نهم شکند گمانیک وزرا را تشکیل )در نسخه خطی دینکرد ، یعنی نسخه بمبئی B میدهد فقط عنوان این فصل( ذکر شده و تمام فصل در شکند گمانیگ وزرا نقل شده است . از این رو ، می توان حدس زد که مولف این فصل را عینا از نسخه خطی کتاب جدا کرده و در کتاب خود آورده است و تنها عنوان آن در دینکرد باقی مانده است . در جای دیگر کتاب ، نویسنده باز به علاقه خود به تحقیق در ادیان دیگر و سفر خود به جاهای گوناگون ، از جمله هندوستان ، اشاره کرده است و می نویسد که نمی خواسته است دین زردشتی را به گونه ای موروثی بپذیرد ، بلکه بر آن بوده است که با استدلال و منطق بدان بگرود و در این راه به آثار نویسندگان مذکور دست یافته و از فریب فرقه های دیگر ، خصوصا مانویان ، رها گشته است .
دادستان دینی
دادستان دینی ، به معنی مجموعه آرای دینی است و شامل پاسخ های منوچهر به 92 سوالی است که آنها را مهر خورشید پسر آذرماه و بهدینان دیگر از او کرده اند .[1] کتاب با مقدمه ای شروع می شود که دارای نثر پیچیده ای است . از فحوای این مقدمه برمی آید که این سوالات را به صورت مکتوب برای منوچهر فرستاده اند و وی پس از مدتی ، در فرصت مناسب ، به آن ها پاسخ داده است .[2]از همین مقدمه استنباط می شود که منوچهر در هنگام نوشتن این پاسخ ها در شیراز به سر می برده است .[3] تاریخ دقیق نگارش کتاب معلوم نیست . مطالب دادستان دینی متنوع و گوناگون است ، مانند مطلب مربوط به آیین های دینی ، قوانین و حقوق ، آفرینش و موجودات مابعد الطبیعه ، بهشت و دوزخ و رستاخیز ، کارهای نیک و گناهان و اندرزها . خلاصه ای از مطالب کتاب را در زیر می آوریم :
پرسش های 1 تا 3 درباره (( مرد راستکار )) است که به عنوان صفت برای گیومرث پیش نمونه انسان و مظهر انسان کامل به کار می رود . در این سه بخش به این سوالات که چرا گیومرث از آفریدگان دیگر مانند خورشید و ماه و آتش برتر است و وظیفه او در جهان چیست ، پاسخ داده شده و خرد مهم ترین دلیل برتری انسان به شمار آمده است .پرسش های 4 و 5 درباره توجیه رسیدن آزارهای گوناگونی است که به بهدینان می رسد و پرسش 6 درباره علت آفریده شدن انسان به صورت (( گیتی )) ( مادی ، مرئی ) است . پرسش های 7 و 8 درباره خیرات برای شخص درگذشته است و ....
فصل اول: آشنایی بیشتر با دینکرد
دینکرد (Dēnkard) به صورت تحت اللفظی به معنای تألیف دینی است. دین در اینجا به معنی روایات و کتابهای اوستا و زند است فلذا نامگذاری این کتاب بیانگر آن است که دینکرد کتابی مبتنی بر اوستا و تفسیرهای آن بوده است. برخی نیز از این کتاب به دانشنامه مزدیسنی تعبیر کردهاند.[1]
این اثر بزرگ شامل نُه کتاب بوده که کتابهای یک، دوو همچنین قسمتی از جلد سوم آن از بین رفته است. دینکرد را همانند بندهش، باید نوعی تألیف به شمار آورد که محصول تعلیمات سالیان داراز است.دینکرد در نهایت توسط آذر فرنبغ فرخزادان و سپس توسط آذر باد امیدان گردآوری شده است. نویسندهی اخیر این کتاب را برخاسته از الهام دین مزدیسنی میداند.
مهمترین نسخههای موجود از این کتاب
این کتاب بنا به گزارش "وست" 169000واژه دارد و کاملترین نسخه آن به دست نویس B (دست نویس بمبئی شماره 55) معروف است و امروزه در مؤسسه شرقی ک. ر. کاما نگهداری میشود این دستنویس در سال 1659 میلادی به قلم "ماه ونداد ترک آبادی"نوشته شده و در سال 1783 میلادی از ایران به سورات هند برده شده است. ظاهراً این نسخه، از روی نسخهای که در سال 1020 میلادی در بغداد نوشته شده است استنساخ گردیده است. نسخههای دیگری نیز وجود دارند که البته ناقص هستند مانند نسخه K430 که کتاب ششم و فصلهای 158 و 285 کتاب سوم را دارا است. نسخه ناقص دیگری نیز وجود دارد که به K43 b معروف است و شامل دو فصل آخر کتاب سوم و تمام کتاب پنجم و بخشی از کتاب نهم است. یک نسخه دیگرنیز وجود دارد که به DH منسوب به دستور هوشنگ است. این نسخه شامل چند سطر آخر فصل 417 و تمام فصل 419 و 420 کتاب سوم و همه کتاب پنجم و بخش زیادی از کتاب نهم می باشد. [1]- De manasce, Uneencyclopediemazdaeene le dinkart, 1958
تدوین و جمع آوری
پس از بر افتادن ساسانیان آذر فرنبغ فرخزادان[2]که در زمان مأمون عباسی میزیسته است این کتاب را جمع آوری نمود اما اندکی بعد کتاب دچار آشفتگی و پراکندگی شد و در نهایت آذرباد امیدان[3]آن را جمع آوری کرد و نام "دینکرد هزار فصل"را بر آن نهاد. نویسنده سرگذشت تدوین این کتاب را درست همانند تدوین اوستا میداند و میگوید که این کتاب، الهام ایزدی به زرتشت است که نسل به نسل و سینه به سینه با وجود فشار ها و مصائب مختلف به وی رسیده است.[4]
محققین بسیاری بر این عقیدهاند که تدوین نهائی این کتاب در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) صورت پذیرفته است. برخی نیز معتقدند که کتابهای سوم و چهارم و پنجم دینکرد که جنبه جدلی و فلسفی کلامی آنها بیشتر است توسط آذر فرنبغ فرخزادانتألیف شده و آذر باد امیدانآنها را ویرایش نهائی کرده و نام خود را در آخر کتاب سوم آورده است.[5] اما برخی دیگر دینکرد را میراثی از چندین مؤلف می دانند.[6]
محتوا
این کتاب در تلاش است تا رابطهای را میان دین و دولت و مردم ترسیم نموده تا از این راه هم به زرتشتیانی که تحت سیطره قرار گرفته بودند ایدئولوژی بدهد و هم در مقابل صاحبان ادیان و مذاهب دیگری نظیر اسلام، مسیحیت، یهودیت، و فرقههای دیگری همچون مانی و مزدک ایستادگی نماید. برخی نیز معتقدند که میتوان رگههای زروانی را در این کتاب پیدا نمود.
[2]- Aturfarnbag
[3]- Ādurbād Ēmēdān
[4]- ژاله آموزگار و احمد تفضلی، دینکرد پنجم،تهران، انتشارات معین، تهران، 1386، چاپ اول،صفحه 17،
[5]- همان صفحه 18
[6]- " EncyclopediaIranica, VII/ 3. P284-289Gignx, ph.,1994, " Dēnkard
فصل دوم: معرفی کتاب دادستان دینی
دادستان دینی ، به معنی مجموعه آرای دینی است و شامل پاسخ های منوچهر به 92 سوالی است که آنها را مهر خورشید پسر آذرماه و بهدینان دیگر از او کرده اند .[4] کتاب با مقدمه ای شروع می شود که دارای نثر پیچیده ای است . از فحوای این مقدمه برمی آید که این سوالات را به صورت مکتوب برای منوچهر فرستاده اند و وی پس از مدتی ، در فرصت مناسب ، به آن ها پاسخ داده است .[5]از همین مقدمه استنباط می شود که منوچهر در هنگام نوشتن این پاسخ ها در شیراز به سر می برده است .[6] تاریخ دقیق نگارش کتاب معلوم نیست . مطالب دادستان دینی متنوع و گوناگون است ، مانند مطلب مربوط به آیین های دینی ، قوانین و حقوق ، آفرینش و موجودات مابعد الطبیعه ، بهشت و دوزخ و رستاخیز ، کارهای نیک و گناهان و اندرزها . خلاصه ای از مطالب کتاب را در زیر می آوریم :
پرسش های 1 تا 3 درباره (( مرد راستکار )) است که به عنوان صفت برای گیومرث پیش نمونه انسان و مظهر انسان کامل به کار می رود . در این سه بخش به این سوالات که چرا گیومرث از آفریدگان دیگر مانند خورشید و ماه و آتش برتر است و وظیفه او در جهان چیست ، پاسخ داده شده و خرد مهم ترین دلیل برتری انسان به شمار آمده است .پرسش های 4 و 5 درباره توجیه رسیدن آزارهای گوناگونی است که به بهدینان می رسد و پرسش 6 درباره علت آفریده شدن انسان به صورت (( گیتی )) ( مادی ، مرئی ) است . پرسش های 7 و 8 درباره خیرات برای شخص درگذشته است . پرسش های 9 و 10 و 11 درباره افزایش فایده کار نیک است . پرسش های 12 و 13 درباره رسیدگی به اعمال روان و عقوبت های آن پس از مرگ است . پرسش های 14 و 15 و 16 و 17 درباره سپردن لاشه انسان به سگ و پرندگان است . پرسش های 18 تا 24 درباره سرنوشت انسان پس از مرگ است . پرسش های 25 و 26 و 30 تا 33 درباره بهشت و دوزخ است . پرسش های 27 تا 29 درباره آیین های دینی پس از درگذشت است . پرسش های 34 تا 36 درباره پایان جهان و رستاخیز است . پرسش 37 درباره اندازه کارهای نیک است . پرسش 38 و 39 درباره بستن کستی ( یا کشتی = کمربند دینی ) و دلیل بستن آن و پوشیدن سدره ( = پیراهن دینی ) است.
در بسیاری از پرسش ها ( 40، 41، 52 ، 62 ) مسائلی که زردشتیان در جامعه مسلمانان قرون اولیه اسلامی با آن روبرو بوده اند ، مطرح شده است و کتاب از این جهت اهمیت خاص دارد .[7]
قدیم ترین نسخه های خطی دادستان دینی عبارت اند از : TD,BK,K35.TD,BK,K35.
نسخه های متاخر عبارتند از: DF,H,J .
روایات پهلوی
با متن دادستان دینی در نسخ خطی متنی همراه می آید که معروف به روایات پهلوی است . در نسخه های خطی عنوانی برای این کتاب ذکر نشده است و اطلاق چنین عنوانی بر این کتاب بر قیاس متون مشابهی بوده که به فارسی زردشتی در دست است مانند صددرصد نثر ، صد در بندهشن و روایات داراب هرمزدیار . کتاب مقدمه ای ندارد و گردآورنده مطالب را پشت سر هم آورده و دابار ، تهذیب گر متن ، آن را به 65 فصل تقسیم کرده است . گردآورنده آن معلوم نیست . از آنجا که فصل های 1 تا 62 در نسخه های خطی پیش از دادستان دینی آمده و فصل های 63 تا 65 پس از آن و در پایان هر قسمت ، جمله (( به پایان رسید )) ذکر شده ، شاید بتوان پنداشت که کتاب دو گردآورنده داشته است . زمان تالیف کتاب معلوم نیست ، ولی از مقایسه آن با کتاب های تالیف شده در قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری ( قرن نهم و نیمه اول قرن دهم میلادی ) و با در نظر گرفتن نثر صحیح و استوار کتاب ، می توان نتیجه گرفت که این کتاب نیز در همین زمان گردآوری نهایی شده است . معرفی شکند گمانیک وزرا
شکند گمانیگ وزرا تالیف مردان فرخ پسر اورمزد داد است و این نام را که به معنی (( گزارش گمان شکن )) یا (( شرح از میان برنده شک و تردید )) است ، خود بر آن نهاده است . نویسنده از دینکرد تالیف آذرفرنبغ فرخزاد به عنوان یکی از منابع خود یاد می کند ، به این سبب احتمال دارد که در اواخر قرن سوم هجری می زیسته است . وی در مقدمه کتاب پس از ستایش دین مزدیسنی و توصیفی کوتاه از جهان اکبر و جهان اصغر و اهمیت اعتدال ( = پیمان ) در این دین ، سبب تالیف کتاب را چنین ذکر کرده است که در زمان وی ادیان و فرقه های گوناگونی پیدا شده بودند و وی که از همان کودکی همواره مشتاقانه در جستجوی حقیقت بوده ، بدین منظور به سرزمین ها و دریاها و نواحی گوناگونی سفر کرده و سرانجام مطالب کتاب خود را گردآورده و مدون ساخته است تا در رفع شبهه نوآموزان در برابر معارضان به کارآید . مردان فرخ از آثار دانشمندان زردتشتی هم عصر خود مانند آذرباد * یاوندان و روشن پسر آذر فرنبغ فرخزاد و خصوصا از دینکرد بسیار استفاده کرده است ، تا آنجا که فصل 239 ( الف ) کتاب سوم دینکرد عینا فصل نهم شکند گمانیک وزرا را تشکیل می دهد . در نسخه خطی دینکرد ، یعنی نسخه بمبئی (B ) ، فقط عنوان این فصل ذکر شده و تمام فصل در شکند گمانیگ وزرا نقل شده است . از این رو ، می توان حدس زد که مولف این فصل را عینا از نسخه خطی کتاب جدا کرده و در کتاب خود آورده است و تنها عنوان آن در دینکرد باقی مانده است . در جای دیگر کتاب ، نویسنده باز به علاقه خود به تحقیق در ادیان دیگر و سفر خود به جاهای گوناگون ، از جمله هندوستان ، اشاره کرده است و می نویسد که نمی خواسته است دین زردشتی را به گونه ای موروثی بپذیرد ، بلکه بر آن بوده است که با استدلال و منطق بدان بگرود و در این راه به آثار نویسندگان مذکور دست یافته و از فریب فرقه های دیگر ، خصوصا مانویان ، رها گشته است .
مقایسه و نتیجه گیری
حقیقت این است که سده سوم هجری قمری را باید دوران طلایی و خاصی برای زرتشتیان ایرانی قلمداد کرد چرا که پس از شکست یزدگرد سوم آنها دیگر روی امید بخود ندیده بودند و راه به جایی نداشتند، در زمان مامون عباسی که در اواسط قرن سوم هجری قمری رقم خورده است زرتشتیان خودشان را بار دیگر مطرح کردند. لذا کتبی چون دینکرد ،شکند گمانیک ویجار و دادستان دینی در این ایام ظهور میابند. دینکرد و شکند گمانیک هر دو در باب مسائل فلسفی و کلامی گام بر می دارند و کتاب دادستان دینی در خصوص آیین های دینی و قوانین و حقوق و یا بطور مثال بهشت و دوزخ می باشد. بطور کلی پیدایش چنین مجموعه ای خود نشان از دین و آیینی با پیشینه ای قوی و استوار می دهد که به سادگی حاضر نیست تن به تسلیم و توقف دهد.
منابع
1.تفضلی،احمد،تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام،تهران:سخن، 1376
2. ژاله آموزگار و احمد تفضلی، دینکرد پنجم،تهران، انتشارات معین، تهران، 1386، چاپ اول،2.
3. فرنبغ آذر،دینکرد،پژوهش مریم رضایی،تهران، 1376 4. محمودجعفری دهقی،گزارش منوچهر جوان جم.پژوهشگاه علوم انسانی 1389
5. هدایت صادق، گزارش گمان شکن، سازمان انتشارات جاویدان 1322
6.. EncyclopediaIranica, VII/ 3. P284-289Gignx, ph.,1994, " Dēnkard